Paul Boersma     Sophia Perennis
Sacrale kunst wereldwijd door Titus Burckhardt
Mijn Nederlandse vertaling van dit boek uit het Frans is in november 2016 bij uitgeverij Synthese uitgekomen. Het boek is in het buitenland veel geroemd, maar in Nederland weinig bekend. De Franse versie kwam voor het eerst uit in 1958 en is sindsdien regelmatig herdrukt. Ik heb ook gebruik gemaakt van de Duitse versie, die licht afwijkt en door de auteur zelf geschreven is. Van het werk verschenen al vertalingen in het Engels, Duits, Italiaans en Spaans. Wat voor soort boek is het? 
Innerlijke eenheid van de religies, vertaald door Paul Boersma Niet nog meer informatie over kunst
Er is vandaag de dag geen gebrek aan informatie over kunstwerken uit het verre verleden, dus ook niet over sacrale kunstwerken, die in alle culturen de aanvang van elke kunst hebben uitgemaakt. Het onderscheid tussen sacrale en wereldse kunst is pas later, en in sommige culturen zelfs helemaal niet ontstaan. Gedreven door een eerbied voor het verleden drommen toeristen samen bij heilige bouwwerken en dwalen zij erin rond als waren het musea. Overdonderend is de historische informatie (wanneer? door welke personen gemaakt?), de technische informatie (hoe gemaakt? van welk materiaal?) en de esthetische informatie (welke stijl? welke uiterlijke kenmerken? ), maar als we komen tot de vraag, wat de kunstwerken voor de mensen uit het verleden betekenden, zijn er maar weinig mensen die ons verder kunnen helpen.

Waar de 'experts' over zwijgen 
Niet zelden schuwen de experts dit soort vragen. Zo komt het regelmatig voor bij tentoonstellingen over iconen in ons land dat uitvoerig ingegaan wordt op stijlverschillen en uiterlijke kenmerken, maar met geen woord wordt gerept over hun betekenis. Dit zwijgen is werkelijk jammer, want met de betekenis wordt ook het hart van het kunstwerk weggelaten. Toch is het niet verwonderlijk in onze tijd, waarin aan “harde” informatie een hoge waarde wordt toegekend, en men vaak bevreesd is zich de vingers te branden aan beschouwingen die “soft” of “vaag” gevonden zouden kunnen worden. Bovendien voelen zich (en zijn inderdaad) slechts weinigen bevoegd om over deze zaken te spreken. Men laat ze liever aan de specialisten over, bijvoorbeeld de hoogleraren in de iconografie. Maar de leken die bij hen om betekenissen aankloppen, raken dikwijls ontmoedigd en staken dan hun zoektocht, want deze geleerden schrijven moeilijk toegankelijke specialistische werken en beperken zich tot het minuscule gebied waarop zij expert zijn. Bovendien ontbreekt het hun vaak aan geestelijk inzicht, want daarop worden zij niet geselecteerd.

Sacrale kunst en de eenheid van de religies 
Het boek Sacrale kunst wereldwijd van Titus Burckhardt gaat helemaal over de betekenis van kunstwerken, hoewel het niet in de eerste plaats individuele gevallen bespreekt. Het verschaft de geestelijke achtergronden van waaruit men de betekenis van de werken beter kan begrijpen. In dit boek laat Burckhardt zien, hoe deze geestelijke achtergronden voor elke religie weer anders zijn. Met auteurs als Guénon, Coomaraswamy en Schuon deelt Burckhardt de opvatting dat elke religie een bepaald aspect van de absolute waarheid uitdrukt. Elke religie berust op een visie, die afhankelijk is van een voor die religie kenmerkend gezichtspunt, en is op haar eigen manier waar, zonder de waarheid van andere religies te kort te doen. Het thema van de eenheid der godsdiensten is op voortreffelijke wijze besproken in De innerlijke eenheid der religies van Frithjof Schuon (elders op deze website besproken). In dit werk wijst Schuon erop dat de sacrale kunst een belangrijke taak heeft in het onderhouden van de vitale kern van een religie. Het verdwijnen van begrip voor sacrale kunst is een teken van verval van de betreffende religie, en ook van achteruitgang van de daarop gevestigde cultuur. De keerzijde van de medaille is dat we door middel van bestudering van de sacrale kunst weer toegang kunnen krijgen tot de geestelijke visie die een religie eigen is.

Titus Burckhardts kwalificaties 
Titus Burckhardt is uitstekend gekwalificeerd om hier als gids te dienen. Hij schreef verscheidene goed ontvangen boeken over christelijke en islamitische kunst en een zeer goede inleiding in het Soefisme. Belangrijker nog dan deze uiterlijke aanbevelingen zijn zijn innerlijke kwalificaties, maar deze zijn naar hun aard ongrijpbaar. Ze kunnen hoogstens indirect kenbaar gemaakt worden, bijvoorbeeld door vermelding van zijn inwijding in het Soefisme in Marokko. Als we geleid willen worden in geestelijke zaken is vooral van belang de vraag in hoeverre de gids zich een gezichtspunt heeft eigen gemaakt dat vrij is van ik-gebonden strevingen. Hier is wat de bekende wetenschapshistoricus en islamkenner prof. Seyyed Hossein Nasr, die Burckhardt persoonlijk gekend heeft, over hem zegt:

“Hij leefde echt uit de waarheid waarover hij schreef. Het uitzonderlijke licht van intelligentie dat van hem afstraalde drong door in het hart van de teksten die hij bestudeerde en belichtte hun betekenis op een manier die alleen mogelijk is bij een persoon waarin de waarheid van het verstandsniveau naar het hartcentrum afgedaald is en volledig verwerkelijkt is.”

In het onderhavige boek blijkt dit uit het feit dat Burckhardt nergens alleen maar academisch is, en overal het spirituele gezichtspunt vasthoudt. Op onverwachte momenten komt hij met nieuwe ideeën die een verband leggen tussen het kunstwerk en ons eigen proces en die ons inzicht in onszelf en de wereld kunnen verdiepen.

Kosmologie, metafysica en “alchemie” 
De kunst der wereldreligies krijgt in Burckhardts boek op verschillende manieren betekenis: door verbanden met de kosmologie, met de metafysica en met de “alchemie”. Hierdoor stijgt het ver uit boven de dik gezaaide “symbolenboeken”: boeken die een opsomming geven van de verschillende betekenissen die symbolen kunnen hebben. Kosmologie gaat over het beeld dat de mensen uit het verleden hadden van de wereld in zijn geheel. Metafysica gaat over de kennis die zij hadden van datgene dat ten grondslag ligt aan onze materiële wereld en wordt door de auteur ook wel de leer van de oerwaarheden genoemd. Onder alchemie verstaat Burckhardt niet een materialistische zoektocht naar goud, maar het spirituele proces dat de kunstenaar zelf ondergaat, wanneer hij met het sacrale werkstuk bezig is. Alle drie onderwerpen komen aan de orde in de eerste hoofdstukken over hindoeïsme en christendom. Dit zijn de twee religies die het uitvoerigst besproken worden. De hindoeïstische kunst kan bogen op de oudste ononderbroken traditie en dient als voorbeeld om het verband te begrijpen dat bestaat tussen de kunst van middeleeuwse beschavingen en die van veel oudere beschavingen. Aan de christelijke kunst zijn twee hoofdstukken gewijd: een over de algemene principes en een over concrete kunstwerken, namelijk drie Romaanse kerkportalen. De hoofdstukken over boeddhisme, islam en Oost-Aziatische landschapschilderkunst zijn korter. Zij geven van de kunst van de betreffende religie enkele karakteristieke trekken en geven zo een indruk van de verscheidenheid die op het gebied van de sacrale kunst mogelijk is.

Een geestelijke visie op moderne kunst 
Het laatste hoofdstuk is een weergaloze beschrijving van het proces van verval dat de westerse (sacrale) kunst heeft doorgemaakt sinds de Renaissance, die hij soms “de zogenaamde Wedergeboorte” noemt. Het heldere licht dat hij op de namiddeleeuwse kunst laat schijnen is misschien ondraaglijk voor hen die hun hart eraan verpand hebben, maar kan degenen die reeds hun twijfels hadden de ontbrekende stukjes van de legpuzzel verschaffen. Wat de verdediger van de moderne kunst misschien eerst voorkomt als een persoonlijke en partijdige mening blijkt gebaseerd te zijn op een samenhangende geestelijke visie. Op unieke wijze wordt een periode van zeshonderd jaar kunst besproken vanuit het geestelijke perspectief en het kan niemand ontgaan dat hier niet vooropgezette mening de hoofdrol speelt, maar fijnzinnige observatie. De argumentatie van Burckhardt is steeds genuanceerd en gebaseerd op verstand van zaken. Dit hoofdstuk zal weerstand oproepen, maar ook velen de weg wijzen.

Biografie van Burckhardt
Sacrale kunst wereldwijd begint met een beschrijving van leven en werk van Titus Burckhardt. Een Engelstalige biografie van Titus Burckhardt kunt u vinden op  www.frithjof-schuon.com/tb-bio